Sam Nzima: ο άνθρωπος που αποκάλυψε τη σκληρότητα του απαρτχάιντ στον κόσμο

Ο Νότιο-Αφρικανός φωτογράφος Sam Nzima[1] βρέθηκε σε μια σκηνή πυροβολισμών, κατά τη διάρκεια της εξέγερσης των μαθητών τον Ιούνιο του 1976 ενάντια στο απαρτχάιντ, πάνω στην ώρα για να δει ένα παιδί να πέφτει στο έδαφος.

Ήταν τη στιγμή που ένας άλλος μαθητής σήκωσε τον ετοιμοθάνατο 13χρονο Hector Pieterson από το έδαφος, που ο Nzima πάτησε το πλήκτρο, που θα τραβούσε μία από τις φωτογραφίες-ορόσημα στην ιστορία, καθώς έγινε το σύμβολο της βιαιότητας του μειοψηφικού λευκού καθεστώτος, το οποίο έκανε το γύρο του κόσμου.

Σε μια συνέντευξή του στο BBC το 2010, ο Nzima, ο οποίος πέθανε σε ηλικία 83 ετών, ανακάλεσε: «Δεν ήξερα ποιος ήταν. Είδα ένα παιδί να πέφτει στο έδαφος. Έτρεξα εκεί με τη φωτογραφική μηχανή μου. Και είδα έναν άλλο νεαρό να τον σηκώνει και μόλις τον σήκωσε από το έδαφος, άρχισα να τραβάω φωτογραφίες. Ήταν πολύ επικίνδυνο, επειδή αυτή η φωτογραφία τραβήχτηκε ενώ οι σφαίρες πέφταν βροχή».

Ο αυτοδίδακτος φωτογράφος

Γεννημένος τον Αύγουστο του 1934, ο Nzima, γιος ενός εργάτη σε φάρμα, γοητεύτηκε από τη φωτογραφία, όταν ένας δάσκαλος στο σχολείο του έδειξε πώς να χρησιμοποιεί τη φωτογραφική μηχανή. Ο νεαρός Nzima αγόρασε τη δική του κάμερα και άρχισε να φωτογραφίζει το παγκοσμίου φήμης  Εθνικό Πάρκο Kruger.

Αλλά και η δική του ιστορία επέδειξε την αδικία του καθεστώτος του απαρτχάιντ, για το οποίο διαμαρτύρονταν οι μαθητές.

Ο εργοδότης του πατέρα του, ένας λευκός γαιοκτήμονας, τον ανάγκασε να εργαστεί στο Ανατολικό Transvaal, γνωστό σήμερα ως Mpumalanga. Μετά από εννέα μήνες σκληρής εργασίας, το έσκασε για το εμπορικό κέντρο της χώρας, το Γιοχάνεσμπουργκ, όπου βρήκε δουλειά ως κηπουρός σε ένα από τα σικ προάστια.

Το 1956 εργαζόταν ως σερβιτόρος στο ξενοδοχείο Savoy και άρχισε να βγάζει πορτρέτα των συναδέλφων του. Συνέχισε να βελτιώνει τις δεξιότητές του, ακόμα και μετά τη μεταφορά του στο ξενοδοχείο Chelsea, όπου και ξεκίνησε να διαβάζει την εφημερίδα Rand Daily.

Τον καθήλωναν οι ιστορίες που επέκριναν την κυβέρνηση του απαρτχάιντ, οι οποίες γράφονταν στην εφημερίδα από τον αείμνηστο βραβευμένο δημοσιογράφο και συντάκτη Allister Sparks.

Ο Nzima άρχισε να στέλνει τις δικές του φωτογραφίες στην εφημερίδα The World, ενώ υπέβαλε και μια ιστορία που είχε συντάξει καθώς ταξίδευε με ένα λεωφορείο. Ο συντάκτης εντυπωσιάστηκε τόσο με τη δουλειά του, που τον προσέλαβε ως φωτορεπόρτερ πλήρους απασχόλησης, το 1968.

Το 1976, κάποιοι μαθητές λυκείου άρχισαν να διαμαρτύρονται, γιατί εξαναγκάζονταν να σπουδάσουν στη γλώσσα Afrikaans- η οποία θεωρείτο η γλώσσα του καθεστώτος του απαρτχάιντ. Το γεγονός έδωσε νέα πνοή σε αυτό που είχε εξελιχθεί σε έναν ληθαργικό αγώνα κατά της κυριαρχίας της λευκής μειοψηφίας.

Η κυβέρνηση αντέδρασε με ωμή βία, και εκατοντάδες άνθρωποι σκοτώθηκαν εκείνο το κρύο πρωινό της Τετάρτης στον μεγαλύτερο δήμο της Νοτίου Αφρικής, το Soweto.

Ήμουν κι εγώ στο πλήθος, και ο ήχος των τραγουδιών υπέρ της απελευθέρωσης από το απαρτχάιντ ήταν ισχυρός. Είδα μαθητές με σφιγμένες τις γροθιές, σηκωμένες στον αέρα, να εξυμνούν την Black Power.

Όταν η αστυνομία άνοιξε πυρά ενάντια στα πλήθη, τα οποία, όπως και εγώ, φορούσαν σχολικές στολές, ήταν τρομακτικό. Ήταν η πρώτη φορά που μύρισα δακρυγόνα και είδα μια ουρά λευκού καπνού να εκτοξεύεται στον αέρα, με φόντο ένα γαλάζιο ουρανό, και να προσγειώνεται για να μας πνίξει.

Αλλά η διεθνώς αναγνωρισμένη φωτογραφία του Nzima ήταν αυτή που κατέληξε να συμβολίζει τις διαμαρτυρίες, μετά τη δημοσίευσή της στα πρωτοσέλιδα μεγάλων εφημερίδων σε όλο τον κόσμο. Λίγο μετά την εξέγερση, το καθεστώς της λευκής μειονότητας έθεσε το Nzima σε κατ’ οίκον περιορισμό για 19 μήνες, απλά και μόνο για τη λήψη της εικόνας.

Το Time Magazine χαρακτήρισε την ιστορική φωτογραφία του Nzima ως μία από τις 100 εικόνες με τον ισχυρότερο αντίκτυπο όλων των εποχών.

Ωστόσο, μόλις το 1998 κατάφερε τελικά να κερδίσει μια μακροχρόνια νομική μάχη, για να αποκτήσει τα πνευματικά δικαιώματα της φωτογραφίας που είχε τραβήξει. Πιστεύεται ότι μέχρι τότε, τα πνευματικά δικαιώματα της εικόνας ανήκαν στις επιχειρήσεις, για τις οποίες εργάστηκε.

Ο γιος του Nzima, ο Thulani, υποστηρίζει ότι αυτή η καθυστέρηση κόστισε στον πατέρα του τεράστια χρηματικά ποσά. «Μέχρι τη στιγμή που πήραμε τα πνευματικά δικαιώματα, όσοι ήθελαν να χρησιμοποιήσουν την εικόνα για εμπορικούς σκοπούς είχαν ήδη αποσπάσει την αξία της» ανέφερε.

«Επιπλέον, χρειάστηκαν περίπου 18 χρόνια, ακόμα και για την ίδια μας τη κυβέρνηση, για να αναγνωρίσει τελικά τον Sam Nzima ως τον άνθρωπο πίσω από την εικόνα, ενώ ήταν ακόμα ζωντανός. Σε αυτά τα χρόνια, είδαμε διάφορες χρήσεις της εικόνας, μερικές χωρίς καν να απαιτούν δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, και μιλώ ακόμη και για τμήματα της κυβέρνησής μας».

Δεν είναι γνωστό πόσα χρήματα θα μπορούσε να έχει εξοικονομήσει, αν τα δικαιώματά του για τη φωτογραφία είχαν αναγνωριστεί από την αρχή, αλλά η τελική επιτυχία του στα δικαστήρια δεν οδήγησε σε μεγάλη αποζημίωση.

Ήταν ιδιοκτήτης ενός επαρχιακού ποτοπωλείου, και δεν ήταν πλούσιος όταν απεβίωσε. Επίσης, υπηρέτησε και ως τοπικός σύμβουλος στην Mpumalanga.

«Η κάμερα ήταν μια επέκταση του σώματός του»

Ο Nzima τιμήθηκε με το χάλκινο Εθνικό Τάγμα του Ikhamanga, κατά την Ημέρα Ελευθερίας του 2011, κατά την οποία ο πρόεδρος απονέμει τις υψηλότερες τιμές της Νοτίου Αφρικής, σε άτομα που συνέβαλαν στη βελτίωση της δημοκρατίας.

«Αυτό σημαίνει πολλά για μένα και την οικογένειά μου», δήλωσε τότε. «Έλαβα τόσα πολλά βραβεία στη ζωή μου, αλλά αυτό θα είναι πολύ κοντά στην καρδιά μου, γιατί θα προέρχεται από τον πρόεδρο της χώρας».

Ο πρόεδρος Cyril Ramaphosa, ένας από τους ακτιβιστές μαθητές στον αγώνα κατά του απαρτχάιντ, έστειλε επίσης τα συλλυπητήριά του. Σε μια δήλωση είπε: «Ο Sam Nzima ήταν μοναδικός. Θα θυμόμαστε ιδιαίτερα την ιστορική του φωτογραφία, που απεικονίζει έναν ετοιμοθάνατο νεαρό Hector Pieterson, η οποία έγινε σύμβολο αντίστασης ενάντια στην επιβολή των Afrikaans ως μέσου διδασκαλίας στα μαύρα σχολεία».

Ένας παλαιός φίλος του Nzima, ο καθηγητής Somadoda Fikeni, δήλωσε: «Ο Sam Nzima ήταν η προσωποποίηση της ταπεινοφροσύνη. Ήταν πάντα προσγειωμένος και με ενέπνευσε να ολοκληρώσω τις δικές μου σπουδές στη φωτογραφία. Πραγματικά πιστεύω πως η λήψη μιας εικόνας, η οποία έγινε ορόσημο, ήταν ο καλύτερος τρόπος να εκφραστούν ένα εκατομμύριο λέξεις στον έξω κόσμο, αναφορικά με το τι συνέβαινε πίσω από το σιδερένιο παραπέτασμα του απαρτχάιντ», δήλωσε ο Fikeni στα τοπικά ΜΜΕ.

Ο βετεράνος δημοσιογράφος Thami Mzwai, ο οποίος συνεργάστηκε με το Nzima στη δεκαετία του 1970, συμπεριλαμβανομένης της κάλυψης της κηδείας του Steve Biko[2], δήλωσε: «Ήταν ένα σπάνιο είδος φωτορεπόρτερ. Η κάμερα ήταν μια επέκταση του σώματός του. Οι λήψεις γίνονταν αυτόματα. Η εικόνα έγινε μια ζωντανή μαρτυρία των όσων έγραφε ο δημοσιογράφος, γιατί η αστυνομία του απαρτχάιντ έσπευδε να αρνηθεί τις βίαιες πράξεις της».

Επίσης έκανε ό,τι καλύτερο μπορούσε, για να εμπνεύσει την επόμενη γενιά φωτογράφων, μέσω της δημιουργίας μιας σχολής φωτογραφίας στο Mpumalanga.

 

Βάλια Πολίτη

 

Υποσημειώσεις:

[1] Ο Sam Nzima απεβίωσε στις 12 Μαΐου 2018, σε ηλικία 83 ετών. Το παρόν, αποτελεί μια σύντομη βιογραφία του, μέσα από τα μάτια του, επίσης Νότιο-Αφρικανού, καταξιωμένου δημοσιογράφου, Milton Nkosi.
[2] O Steve Biko ήταν Νότιο-Αφρικανός ακτιβιστής, ο οποίος έδρασε κατά της κυριαρχίας του απαρτχάιντ. Φυλακίστηκε το 1977 και, μετά από πολυήμερα βασανιστήρια, απεβίωσε στις 12 Σεπτεμβρίου 1977. Ο θάνατός του αποτέλεσε για τη διεθνή κοινότητα μια ακόμα απόδειξη της ωμής βιαιότητας του απαρτχάιντ, ενώ ο ίδιος έγινε σύμβολο του αγώνα για την απελευθέρωση.

 

Παραπομπές: